Nam Định, vùng đất giàu truyền thống văn hóa và lịch sử, không chỉ nổi tiếng với Đền Trần uy nghiêm hay Phủ Dầy linh thiêng mà còn lưu giữ trong mình những công trình kiến trúc cổ độc đáo, mang đậm dấu ấn của thời gian. Một trong những biểu tượng kiến trúc ấy là Cầu Ngói Chợ Thượng, tọa lạc tại thôn Thượng Nông, xã Bình Minh, huyện Nam Trực (nay là xã Nam Minh, tỉnh Ninh Bình). Với niên đại gần 400 năm tuổi, cây cầu không chỉ là một công trình giao thông đơn thuần mà còn là một di sản văn hóa quý báu, một “bảo tàng sống” về kiến trúc và đời sống của người dân đồng bằng Bắc Bộ xưa.
Dấu ấn lịch sử vượt thời gian
Theo các nguồn sử liệu còn lưu lại, Cầu Ngói Chợ Thượng được khởi dựng từ thời Hậu Lê, cách ngày nay gần 400 năm. Công trình mang đậm dấu ấn của lòng mộ đạo và công đức của bà chúa Nguyễn Thị Ngọc Xuân, một cung phi của chúa Trịnh và cũng là người con gái của chính mảnh đất Thượng Nông. Tương truyền, cảm thương trước cảnh người dân quê hương phải vất vả qua lại trên cây cầu gỗ tạm bợ, bà đã phát tâm công đức để xây dựng nên cây cầu vững chãi và có mái che này.
Cầu được xây dựng không chỉ với mục đích phục vụ giao thông mà còn gắn liền với khu Chợ Thượng sầm uất ven sông Ngọc. Sự ra đời của cây cầu đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc giao thương, buôn bán, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế của cả một vùng. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, những biến thiên của thời cuộc, Cầu Ngói Chợ Thượng vẫn trầm mặc soi bóng xuống dòng sông hiền hòa, như một chứng nhân lịch sử, lặng lẽ kể câu chuyện về một thời quá khứ vàng son.
Với những giá trị to lớn về mặt lịch sử và văn hóa, Cầu Ngói Chợ Thượng đã được công nhận là Di tích Lịch sử – Văn hóa cấp tỉnh vào năm 2003. Đến năm 2012, cây cầu vinh dự được xếp hạng Di tích Lịch sử – Văn hóa cấp Quốc gia, một sự ghi nhận xứng đáng cho những giá trị trường tồn của công trình kiến trúc cổ độc đáo này.
Kiệt tác kiến trúc “Thượng gia hạ kiều”
Cầu Ngói Chợ Thượng là một minh chứng tiêu biểu cho lối kiến trúc “Thượng gia hạ kiều” (trên là nhà, dưới là cầu) – một loại hình kiến trúc độc đáo và hiếm có ở Việt Nam. Nhìn từ xa, cây cầu tựa như một ngôi nhà cổ kính, duyên dáng vắt mình qua dòng sông Ngọc, tạo nên một khung cảnh làng quê Bắc Bộ thanh bình và thơ mộng.
Kết cấu vững chãi của cầu Ngói Chợ Thượng
Toàn bộ cây cầu dài khoảng 17,35 mét, được dựng nên từ những vật liệu truyền thống, bền chắc. Nền móng của cầu được xây bằng những tảng đá lớn, được đẽo gọt công phu và xếp đặt khéo léo, tạo thành hai mố cầu vững chãi ở hai đầu. Khoảng cách giữa hai mố là 4,5 mét, vừa đủ để cho thuyền bè qua lại dễ dàng.
Phần khung của nhà cầu được làm hoàn toàn bằng gỗ lim, một loại gỗ quý có khả năng chịu lực và chống chọi với thời gian. Hệ thống khung bao gồm 11 gian, với 40 cột gỗ được đặt trên các dầm ngang. Các cột, xà, vì kèo được liên kết với nhau bằng kỹ thuật mộng và chốt gỗ truyền thống, không cần đến một chiếc đinh sắt, thể hiện trình độ kỹ thuật và tài hoa của những người thợ mộc xưa.
Mái ngói cổ kính
Mái cầu được lợp bằng ngói nam truyền thống, loại ngói có màu đỏ sẫm, qua thời gian đã phủ lên mình một lớp rêu phong cổ kính. Dáng mái được uốn cong nhẹ nhàng, mềm mại, tựa như hình ảnh một con rồng đang bay lượn. Thiết kế này không chỉ tạo nên vẻ đẹp thẩm mỹ mà còn có tác dụng thoát nước mưa hiệu quả, bảo vệ cho kết cấu gỗ bên trong.
Hai đầu cầu được xây tường gạch, ở giữa là cửa cuốn cao khoảng 2 mét, rộng 1,7 mét để người và các phương tiện thô sơ qua lại. Hai bên cửa chính là hai cửa giả, tạo nên sự cân đối và hài hòa cho tổng thể kiến trúc. Phía trên cửa chính còn có bức đại tự đắp nổi ba chữ Hán “Thượng Gia Kiều”, khẳng định lối kiến trúc độc đáo của công trình.
Không Gian Bên Trong Cầu Ngói chợ Thượng
Mặt cầu được lát bằng những phiến đá tảng lớn, nhẵn nhưng không trơn trượt. Lòng cầu rộng 1,74 mét, đủ cho người đi bộ và xe thô sơ di chuyển. Điểm đặc biệt bên trong cầu là ở ba gian giữa, hai bên hành lang được xây bệ cao hơn mặt cầu khoảng 0,4 mét, có lan can phía ngoài. Đây chính là nơi để người dân, khách đi chợ đường xa có thể dừng chân nghỉ ngơi, hóng mát, ngắm nhìn cảnh sông nước và làng quê yên ả. Chính không gian này đã biến cây cầu không chỉ là một công trình giao thông mà còn là một điểm sinh hoạt cộng đồng, một nơi giao lưu, gặp gỡ của người dân địa phương.
Giá trị văn hóa và đời sống
Cầu Ngói Chợ Thượng không chỉ là một di sản kiến trúc mà còn là một phần không thể tách rời trong đời sống văn hóa và tinh thần của người dân xã Bình Minh. Cây cầu đã đi vào tiềm thức, vào thơ ca, hò vè và trở thành niềm tự hào của biết bao thế hệ người con quê hương Nam Trực.
Câu ca xưa “Cầu Nam, Chùa Bắc, Đình Đoài” đã phần nào khẳng định vị thế và vẻ đẹp của những cây cầu ngói trên đất Sơn Nam Hạ xưa, trong đó có Cầu Ngói Chợ Thượng. Hình ảnh cây cầu cổ kính soi bóng bên dòng sông Ngọc, cạnh ngôi chợ quê tấp nập đã trở thành một biểu tượng đặc trưng của làng quê đồng bằng Bắc Bộ.
Cầu không chỉ chứng kiến những hoạt động giao thương, buôn bán hàng ngày mà còn là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa, lễ hội của địa phương. Vào những dịp lễ, Tết, cây cầu lại được trang hoàng, trở thành một không gian văn hóa cộng đồng sôi nổi. Nó là nơi hẹn hò của đôi lứa, là nơi các cụ già ngồi hóng mát kể chuyện xưa, là nơi bọn trẻ nô đùa mỗi buổi chiều về. Cây cầu đã gắn bó mật thiết với ký ức và đời sống của người dân, trở thành một phần hồn của quê hương.
Cầu Ngói Chợ Thượng – Điểm đến du lịch hấp dẫn
Ngày nay, Cầu Ngói Chợ Thượng không chỉ là một di tích lịch sử mà còn là một điểm đến du lịch hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước. Vẻ đẹp cổ kính, rêu phong cùng lối kiến trúc độc đáo của cây cầu là nguồn cảm hứng bất tận cho các nhiếp ảnh gia và những ai yêu mến vẻ đẹp của kiến trúc truyền thống.
Đến với Cầu Ngói Chợ Thượng, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng một kiệt tác kiến trúc cổ mà còn có cơ hội hòa mình vào không gian làng quê Bắc Bộ thanh bình, yên ả. Du khách có thể dạo bước trên mặt cầu lát đá mát rượi, ngồi nghỉ trên những chiếc ghế đá, lắng nghe tiếng nước chảy êm đềm và cảm nhận sự thư thái trong tâm hồn.
Hành trình khám phá Cầu Ngói Chợ Thượng có thể kết hợp với việc tham quan các di tích lịch sử, văn hóa khác trong huyện Nam Trực như Làng Báo Đáp, Đền Xám, Chùa Đại Bi, hay các làng nghề truyền thống. Đây sẽ là một trải nghiệm thú vị, giúp du khách hiểu sâu hơn về lịch sử, văn hóa và con người của mảnh đất Nam Định văn hiến.
Tuy nhiên, cũng như nhiều di tích cổ khác, Cầu Ngói Chợ Thượng cũng phải đối mặt với sự tác động của thời gian và con người. Công tác bảo tồn và phát huy giá trị của di tích luôn cần được quan tâm đúng mức. Việc trùng tu, sửa chữa cần được thực hiện một cách khoa học, tôn trọng các yếu tố nguyên gốc để giữ gìn được “hồn cốt” của di tích cho các thế hệ mai sau.
Cầu Ngói Chợ Thượng, với vẻ đẹp kiến trúc độc đáo và những giá trị văn hóa, lịch sử sâu sắc, xứng đáng là một viên ngọc quý trong kho tàng di sản của dân tộc. Hơn cả một cây cầu, đó là một biểu tượng của trí tuệ, tài hoa và đời sống tinh thần của cha ông, là một điểm nhấn văn hóa không thể bỏ qua trên bản đồ du lịch Nam Định.
